Akut Stres Bozukluğu (ASB) Nedir?
Akut stres bozukluğu (ASB), kişinin travmatik bir olay yaşadıktan veya tanık olduktan sonra gelişen kısa süreli ancak ciddi bir zihinsel sağlık bozukluğudur. Bu bozukluk, bireyin travmatik olayın ardından aşırı korku, çaresizlik veya dehşet hissetmesi ve çeşitli psikolojik ve fiziksel belirtiler yaşaması ile karakterizedir. ASB genellikle travmatik olaydan sonraki ilk birkaç hafta içinde ortaya çıkar ve belirtiler en fazla bir ay sürer.
Akut Stres Bozukluğunun Belirtileri
ASB belirtileri genellikle beş ana kategoriye ayrılır: yeniden yaşama, kaçınma, olumsuz düşünceler ve duygular, artan uyarılma ve dissosiyatif belirtiler.
Yeniden Yaşama (Intrüzyon) Belirtileri
- Flashbackler: Travmatik olayın tekrar tekrar yaşandığı hissi.
- Kabuslar: Travmatik olayla ilgili sık sık tekrarlayan rüyalar.
- Yoğun Rahatsızlık: Travmatik olayın hatırlatıcıları ile karşılaşıldığında aşırı rahatsızlık veya stres.
- Fiziksel Tepkiler: Travmatik olayı hatırlatan durumlar karşısında kalp çarpıntısı, terleme gibi fiziksel tepkiler.
Kaçınma Belirtileri
- Olayı Hatırlatan Durumlardan Kaçınma: Travmatik olayı hatırlatan yerler, insanlar, aktiviteler veya durumlar.
- Anılardan Kaçınma: Travmatik olayla ilgili düşüncelerden, duygulardan veya konuşmalardan kaçınma.
Olumsuz Düşünceler ve Duygular
- Negatif Düşünceler: Kendine, başkalarına veya dünyaya dair olumsuz düşünceler ve inançlar.
- Suçluluk veya Utanç: Travmatik olaydan kendini suçlama veya utanma.
- Duygusal Uzaklaşma: Sevilen insanlardan duygusal olarak kopma veya yabancılaşma.
- İlgi Kaybı: Eskiden zevk alınan aktivitelere karşı ilgi kaybı.
- Hafıza Problemleri: Travmatik olayın önemli bölümlerini hatırlayamama.
Artan Uyarılma Belirtileri
- Huzursuzluk: Kolayca irkilme veya sürekli tetikte olma.
- Uyku Problemleri: Uyumakta zorluk çekme veya uykuyu sürdürme.
- Öfke Patlamaları: Kolayca sinirlenme veya öfke patlamaları.
- Dikkat Problemleri: Konsantrasyon güçlüğü.
Dissosiyatif Belirtiler
- Gerçek Dışılık Hissi (Derealizasyon): Çevredeki olayların gerçek dışı veya bulanık olduğu hissi.
- Kendine Yabancılaşma Hissi (Depersonalizasyon): Kendi vücuduna veya kimliğine yabancılaşma hissi.
- Bellek Bozuklukları: Travmatik olayın bazı kısımlarını hatırlayamama.
DSM-5 Kriterlerine Göre Akut Stres Bozukluğu Tanısı
ASB tanısı koymak için DSM-5’e (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition) göre belirli kriterlerin karşılanması gerekmektedir. DSM-5 kriterleri şunlardır:
- Travmatik Olay: Aşağıdaki yollarla gerçek bir ölüm, ciddi yaralanma veya cinsel şiddet ile karşılaşma:
- Olayı doğrudan yaşama.
- Olayın başkalarına olmasına tanık olma.
- Yakın bir aile üyesi veya arkadaşın travmatik bir olaya maruz kalması.
- Travmatik olayın detaylarına tekrar tekrar maruz kalma (örn. ilk müdahale ekipleri).
- Yeniden Yaşama Belirtileri: Travmatik olayın bir veya daha fazla aşağıdaki yollarla sürekli olarak yeniden yaşanması:
- İstemsiz ve rahatsız edici anılar.
- Tekrarlayan rüyalar.
- Flashbackler.
- Travmatik olayın hatırlatıcılarına karşı yoğun psikolojik sıkıntı.
- Travmatik olayın hatırlatıcılarına karşı belirgin fizyolojik tepkiler.
- Kaçınma Belirtileri: Travmatik olayın hatırlatıcılarından sürekli kaçınma:
- Rahatsız edici anılar, düşünceler veya duygulardan kaçınma.
- Travmatik olayın dış hatırlatıcılarından (insanlar, yerler, konuşmalar, aktiviteler) kaçınma.
- Olumsuz Düşünceler ve Duygular: Travmatik olayın başlamasından sonra ortaya çıkan, aşağıdaki belirtilerle kendini gösteren kalıcı ve aşırı olumsuz değişiklikler:
- Kendini veya başkalarını suçlama.
- Olumsuz inançlar veya beklentiler.
- Travmatik olayın önemli yönlerini hatırlayamama.
- İlgi kaybı.
- Sevgi veya yakınlık hissedememe.
- Sürekli olumsuz duygusal durum.
- Yabancılaşma veya kopukluk hissi.
- Artan Uyarılma Belirtileri: Travmatik olaydan sonra başlayan veya kötüleşen, aşağıdaki belirtilerle kendini gösteren belirgin artan uyarılma:
- Huzursuzluk veya tetikte olma.
- Öfke patlamaları.
- İrritabilite veya ani öfke.
- Tehlikeli veya kendine zarar verici davranışlar.
- Uykusuzluk.
- Dikkat ve konsantrasyon problemleri.
- Dissosiyatif Belirtiler: Travmatik olaydan sonra başlayan veya kötüleşen, aşağıdaki belirtilerle kendini gösteren dissosiyatif belirtiler:
- Gerçek dışılık hissi (derealizasyon).
- Kendine yabancılaşma hissi (depersonalizasyon).
- Bellek bozuklukları (travmatik olayın bazı kısımlarını hatırlayamama).
- Süre: Belirtiler travmatik olaydan sonra üç gün ile bir ay arasında devam etmelidir.
- İşlevsellikte Bozulma: Bu belirtiler, sosyal, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında belirgin sıkıntıya veya bozulmaya neden olmalıdır.
- Başka Bir Durumun Sonucu Değildir: Bu bozukluk, bir madde (örneğin, kötüye kullanılan bir ilaç, tedavi edici bir ilaç) veya başka bir genel tıbbi durumun (örneğin, bir nörolojik durum) doğrudan fizyolojik etkilerine bağlı olmamalıdır.
Akut Stres Bozukluğunun Nedenleri
ASB’nin gelişmesinde bir dizi faktör rol oynayabilir. Bu faktörler genellikle biyolojik, psikolojik ve çevresel etkenlerin bir kombinasyonunu içerir:
- Genetik Yatkınlık: Ailede travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) veya diğer anksiyete bozuklukları öyküsü olan bireylerde ASB gelişme riski daha yüksek olabilir.
- Beyin Kimyasalları: Beyindeki stres hormonlarının ve nörotransmitterlerin dengesizliği.
- Beyin Yapısı ve Fonksiyonu: Beyin yapısındaki ve işlevindeki farklılıklar.
- Kişilik ve Önceki Zihinsel Sağlık Durumları: Anksiyete, depresyon veya diğer zihinsel sağlık sorunları olan bireyler daha yüksek risk altındadır.
- Çevresel Faktörler: Travmatik deneyimler, fiziksel veya cinsel saldırılar, savaş, doğal afetler veya kazalar gibi travmatik olaylar.
Tedavi Yöntemleri
ASB tedavisi genellikle ilaç tedavisi ve psikoterapinin kombinasyonunu içerir. Tedavinin amacı, belirtileri azaltmak, işlevselliği artırmak ve bireyin yaşam kalitesini iyileştirmektir.
İlaç Tedavisi
- Antidepresanlar: SSRI’lar ve SNRI’lar, ASB belirtilerini azaltmada etkili olabilir.
- Anksiyolitikler: Anksiyete belirtilerini hafifletmek için kullanılabilir.
- Antipsikotikler: Bazı durumlarda, özellikle diğer tedavilere yanıt vermeyen belirtiler için kullanılabilir.
Psikoterapi
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): ASB tedavisinde en etkili terapilerden biridir. BDT, travmatik olayın anılarını yeniden işlemede ve başa çıkma stratejileri geliştirmede yardımcı olur.
- Maruz Bırakma Terapisi: Travmatik olayın hatırlatıcılarına kontrollü bir şekilde maruz bırakılarak, bu hatırlatıcılara karşı duyarsızlaşma sağlanır.
- Göz Hareketleri ile Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR): Travmatik anıların işlenmesine ve duygusal rahatsızlığın azaltılmasına yardımcı olan bir terapidir.
- Destek Grupları: ASB yaşayan bireyler için destek grupları, sosyal destek sağlar ve yalnızlık hissini azaltır.
Akut Stres Bozukluğu ile Yaşamak
ASB, doğru tedavi ve destekle yönetilebilir bir hastalıktır. Bireylerin düzenli doktor kontrollerine gitmeleri, ilaçlarını düzenli olarak kullanmaları ve terapilere katılmaları önemlidir. Ayrıca, sosyal destek grupları ve rehabilitasyon programları da hastaların yaşam kalitesini artırabilir. İş, eğitim ve sosyal yaşamda başarılı olabilmek için bireylerin desteklenmesi ve gerekli yardımların sağlanması gerekir.
Yaşam Tarzı ve Destek Stratejileri
- Sağlıklı Yaşam Tarzı: Düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme ve yeterli uyku, genel sağlık ve iyilik halini artırabilir.
- Sosyal Destek: Aile, arkadaşlar ve destek grupları, duygusal ve pratik destek sağlayabilir.
- Stres Yönetimi: Stresi azaltma ve yönetme stratejileri, meditasyon ve gevşeme teknikleri.
- Eğitim ve Farkındalık: ASB hakkında bilgi sahibi olmak, belirtileri tanıma ve uygun tedavi arayışında bulunma konusunda yardımcı olabilir.
