Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), dikkat, dürtüsellik ve hiperaktivite ile ilgili sürekli bir kalıpla karakterize edilen nörogelişimsel bir bozukluktur. DEHB, çocukluk döneminde başlar ve bazen yetişkinlikte de devam edebilir. Bu bozukluk, bireyin akademik başarı, sosyal ilişkiler ve günlük işlevsellik üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Belirtileri
DEHB belirtileri genellikle üç ana kategoriye ayrılır: dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik.
Dikkat Eksikliği Belirtileri
- Detaylara Dikkat Etmeme: Okul ödevlerinde, işte veya diğer aktivitelerde sık sık dikkatsizce hatalar yapma.
- Dikkati Sürdürmede Zorluk: Görevler veya oyun aktiviteleri sırasında dikkatini sürdürmede zorluk.
- Dinlememe: Doğrudan konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi görünme.
- Talimatları Takip Etmeme: Talimatları tamamlamada ve görevleri yerine getirmede zorluk.
- Organizasyon Sorunları: Görevleri ve aktiviteleri düzenlemede zorluk.
- Unutkanlık: Günlük aktivitelerde sık sık unutkanlık.
- Eşyaları Kaybetme: Sık sık eşyaları kaybetme (örneğin, oyuncaklar, ödevler, kitaplar).
Hiperaktivite Belirtileri
- Yerinde Duramama: Oturduğu yerde kıpırdanma veya elleri ve ayaklarıyla oynama.
- Yerinde Duramama veya Oturamama: Uzun süre oturması gerektiğinde yerinde duramama.
- Koşma veya Tırmanma: Uygun olmayan durumlarda sık sık koşma veya tırmanma.
- Sessizce Oynamada Zorluk: Sessizce oynamada veya etkinliklerde bulunmada zorluk.
- Sürekli Hareket Halinde Olma: Sık sık “hareket halinde” olma veya “motor takılıymış gibi” hareket etme.
- Aşırı Konuşma: Sık sık aşırı konuşma.
Dürtüsellik Belirtileri
- Cevapları Pat Diye Verme: Sorular tamamlanmadan önce yanıt verme.
- Sırasını Beklemekte Zorluk: Sırasını beklemekte zorluk.
- Başkasının Sözünü Kesme veya Araya Girme: Başkalarının konuşmalarını veya oyunlarını kesme.
DSM-5 Kriterlerine Göre Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tanısı
DEHB tanısı koymak için DSM-5’e (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition) göre belirli kriterlerin karşılanması gerekmektedir. DSM-5 kriterleri şunlardır:
- Dikkat Eksikliği Belirtileri: Aşağıdaki belirtilerden en az altısının (veya 17 yaşından büyükler için beş) en az altı ay süreyle, gelişim düzeyine uygun olmayan ve doğrudan sosyal ve akademik/mesleki işlevsellik üzerinde olumsuz etkiler yaratacak şekilde bulunması:
- Detaylara dikkat etmeme veya dikkatsizce hatalar yapma.
- Dikkati sürdürmede zorluk.
- Dinlememe.
- Talimatları takip etmeme.
- Organizasyon sorunları.
- Uzun süreli mental çaba gerektiren görevlerden kaçınma veya bu görevleri sevmeme.
- Eşyaları kaybetme.
- Dış uyaranlarla kolayca dikkatin dağılması.
- Günlük aktivitelerde unutkanlık.
- Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri: Aşağıdaki belirtilerden en az altısının (veya 17 yaşından büyükler için beş) en az altı ay süreyle, gelişim düzeyine uygun olmayan ve doğrudan sosyal ve akademik/mesleki işlevsellik üzerinde olumsuz etkiler yaratacak şekilde bulunması:
- Elleri ve ayaklarıyla oynama veya yerinde duramama.
- Uzun süre oturamama.
- Uygun olmayan durumlarda koşma veya tırmanma.
- Sessizce oynayamama.
- Sürekli hareket halinde olma.
- Aşırı konuşma.
- Cevapları pat diye verme.
- Sırasını beklemekte zorluk.
- Başkalarının sözünü kesme veya araya girme.
- Belirtilerin Başlangıcı: Belirtilerin 12 yaşından önce başlaması.
- Birden Fazla Ortamda Görülme: Belirtilerin iki veya daha fazla ortamda (örneğin, evde, okulda, işte) görülmesi.
- İşlevsellikte Bozulma: Belirtilerin sosyal, akademik veya mesleki işlevsellikte belirgin bozulmalara neden olması.
- Başka Bir Zihinsel Bozuklukla Daha İyi Açıklanamama: Bu belirtiler, başka bir zihinsel bozuklukla daha iyi açıklanamaz (örn. anksiyete bozukluğu, depresyon, bipolar bozukluk).
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri
DEHB’nin kesin nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, genetik, biyolojik ve çevresel faktörlerin bir kombinasyonundan kaynaklandığı düşünülmektedir. Aşağıda bazı potansiyel risk faktörleri bulunmaktadır:
- Genetik Yatkınlık: Ailede DEHB öyküsü olan bireylerde bu bozukluğun gelişme riski daha yüksektir.
- Beyin Kimyasalları: Beyindeki dopamin ve norepinefrin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği.
- Beyin Yapısı ve Fonksiyonu: Beyin yapısındaki ve işlevindeki farklılıklar.
- Çevresel Faktörler: Erken doğum, düşük doğum ağırlığı, gebelikte alkol veya sigara kullanımı, çevresel toksinlere maruz kalma gibi faktörler.
Tedavi Yöntemleri
DEHB tedavisi genellikle ilaç tedavisi ve psikoterapinin kombinasyonunu içerir. Tedavinin amacı, DEHB belirtilerini azaltmak, bireyin işlevselliğini artırmak ve yaşam kalitesini iyileştirmektir.
İlaç Tedavisi
- Uyarıcı İlaçlar: Metilfenidat ve amfetamin gibi uyarıcı ilaçlar, DEHB belirtilerini azaltmada etkili olabilir.
- Uyarıcı Olmayan İlaçlar: Atomoksetin ve guanfacin gibi uyarıcı olmayan ilaçlar da DEHB tedavisinde kullanılabilir.
Psikoterapi
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): DEHB tedavisinde etkili olabilir. BDT, olumsuz düşünce kalıplarını tanıma ve değiştirme, başa çıkma stratejileri geliştirme üzerine odaklanır.
- Davranış Terapisi: Davranışsal stratejiler ve teknikler, DEHB belirtilerini yönetmeye yardımcı olabilir.
- Aile Terapisi: Aile üyelerinin hastalığı ve tedavi sürecini anlamalarına yardımcı olur, destek sağlar ve aile içi iletişimi ve işbirliğini artırır.
- Sosyal Beceriler Eğitimi: Sosyal becerilerin geliştirilmesine yardımcı olur ve bireylerin sosyal ortamlarda daha rahat hissetmelerini sağlar.
- Eğitim ve Destek Grupları: DEHB hakkında bilgi sahibi olmak, belirtileri tanıma ve uygun tedavi arayışında bulunma konusunda yardımcı olabilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Yaşamak
DEHB, doğru tedavi ve destekle yönetilebilir bir hastalıktır. Bireylerin düzenli doktor kontrollerine gitmeleri, ilaçlarını düzenli olarak kullanmaları ve terapilere katılmaları önemlidir. Ayrıca, sosyal destek grupları ve rehabilitasyon programları da hastaların yaşam kalitesini artırabilir. İş, eğitim ve sosyal yaşamda başarılı olabilmek için bireylerin desteklenmesi ve gerekli yardımların sağlanması gerekir.
Yaşam Tarzı ve Destek Stratejileri
- Sağlıklı Yaşam Tarzı: Düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme ve yeterli uyku, genel sağlık ve iyilik halini artırabilir.
- Zaman Yönetimi ve Organizasyon: Günlük rutinler oluşturma, plan yapma ve görevleri önceliklendirme gibi stratejiler, DEHB belirtilerini yönetmeye yardımcı olabilir.
- Sosyal Destek: Aile, arkadaşlar ve destek grupları, duygusal ve pratik destek sağlayabilir.
- Eğitim ve Farkındalık: DEHB hakkında bilgi sahibi olmak, belirtileri tanıma ve uygun tedavi arayışında bulunma konusunda yardımcı olabilir.
